Øl veit vi var ein viktug drikk etter gamalt og er det forsovidt enno — ja, ølet høyrde med til det daglege brød. Det er hermt etter «Gamle-Gauparen» (1784—1873): So godt øl og slik kaku som eg har då — og endå vil dei fan ikkje vera hjå meg». Dette var um tenaren som reiste frå honom. Øl kalla dei gjerne munngodt etter gamalt. Dette ordet har gått att i talemålet her enno, men då tenkjer ein helst på søtvare. I dei gamle Gilde-Skålom les vi om at ølet vart brukt i religøse skikker som til å drikke minneskåler for Jomfru Maria og Heilag Olav.

For å lage øl måtte ein ha malt. Maltkornet var bygg, men skulle ølet verta riktig godt så blanda dei inn i maltkornet litt rug. Maltkornet var alltid det tyngste og beste i kasta. Veggjeråndi, som dei sa. Det var som oftast om våren dei malta. Maltkornet i sekkjer var bløytt nokre dagar. Så vart det tømt på golvet på truskar-låven eller i ein maltkarm og jamna utover i eit passande tjukt lag for å liggje til groing. Ein balla gjerne sekker over. Kornet vart da liggjande for å gro. Kor lang tid det ville ta var det fleire moment som spela inn i t.d. kor varmt det var i veret. Når kornet hadde grodd passeleg, ein hadde gjerne som merke at når kornspira tok til å verta grøn i spissen, var det ferdig.

Men det var ikkje sikkert at heile malta — kornhaugen, hadde grodd likt. Då var det å gå gjennom maltkornet og rive sund og tulle sund dei torvene som hadde grodd mest og leggje dette slik at det ikkje grodde meire, til kornet som hadde grodd lite var ferdig. Så var det å ha det på tørrstugu. Ein elda gjerne lite ei stund før, så tørrstuguhjellene var lunkne. Ein la da maltkornet utover i iet passeleg tjukt lag, ein måtte sjå til å rive unda alle torver (når kornet gror, filtrar røtene seg saman i torver) og vera flittig til å røre og blande det isaman, for så varm som ein måtte ha tørrstugu for å turke maltet, var det snøgt at det vart ein sve-smak, vart det liggjande roleg. Når matkornet var turt — det kunne ta både ein og tvo dagar, for det var ettersom kor hardt ein elda opp og kor tjukt lag det var på hjellene — vart det bore på låven for å harpast. Dette for å skilja frå dust og dumbe og den turre groen.

Så var det kverni sin tur. Dei gamle bekkje-kvernene som fanst på kvar gard var sers lugume til dette. Maltet skulle vera så grovt som «purke-røynning». Var det for fint, var det leitt å få det til å gå av i bryggjestetta, det vart for tett. Var det for grovt fekk ein gjerne ikkje nytta det så godt — og især når dei baka brød av mesken. Var maltet rett, så var det ein herleg smak og ei luft av det. Det var som det var iblanda små brunsukkerklumpar.

Den dagen det skulle bryggjast var dei tidleg oppe. Heime var det oftast ho mor som stod for bryggjinga. Storgryta vart hengd på skjeringen i skorsteinen og fylt med vatn og frisk einer. Bryggjestetta, meskekjæret, bryggjetrett, silår, rostved og sidan koppar og kar som til bryggjing høyrde, vart innbore. Desse koppane var før gjorde godtyvjuge med einlog.

Maltet vart tømt oppi meksekjæret og bryggjetretti med silåret oppi kom på plass. Kokande einlog vart så slegi ned i bryggjetretti og sila ned i meskekjæret til det vart ei passeleg stinn supe. Så vart «Gilsteinane» som hadde lege i glohaugen og gjort seg glodraude hatt oppi kjæret for å koke meskingi. Det var om å gjera å flytja på steinane med det same dei nådde botn så det ikkje sette svesmak på meskingi. Til dette brukte dei meskespaden. Så vart meskekjæret pålagt lok og nedballa på meiskingi fekk stå og koke eit bel. Så var det å setja bryggestetta på plass og setja i birhånån (kranen) og fjæra under. Dette var ei konst, for vart det for tett i stetta ville ikkje vyrteret gå av. Var det for griste kunne vyrteret verta grumsete. Undergjerdsla var fyrst å få rostveden på plass.

Rostveden kunne vera så mangt. Borkelause einerkvister, trespilker, granne staver. Rostveden var gjerne gamal — brukt i ei årrekkje så han var godtyvug. Han vart lagt utover botn i stetta for at det skulle vera eit rom å sikle nedi for vyrteret. Ved kranen var det ofte tillaga eit halvt trefat med mange hol i. Dette passa etter botnen og kante på stetta. Så var det å tvinne i hop ein grov bendil av halm, helst rughalm, og ringe denne tett i saman og leggje halmringen over rostveden. Oppå halmringen brukte dei eit grovt sekkeklede. Den kokande meseken var så flutt over i bryggestetta og kokande einlåg vart påslege. Fyrste vurteret som kom or birhånå var så å seia ei tjukk, brun skinande væske — å kor godt det var. Det vart slege kokande einlåg oppi bryggjestetta og tappa av til alt vyrteret var avgått. Det siste dei fekk kalla dei lettøl. Av den utvatna mesken baka dei oftast brød. Dei kunne å nytte sine ting.

Storgryta som hekk i skorsteinen vart nå gjort rein og vyrteret vart oppi der slege for å kokast. Dette for di at ølet ikkje skulle kaste seg (surne under gjæring). Eg hugsar når ho mor ha fått gryta med vyrteret frammi skorsteinen, tok ho lite vyrter i ei ause og skvette ned i glohaugen. — Dette skal han Gullbrand (varmen) ha, sa ho. Dette var kanskje rest av ein gamal offerskikk, på same måten som å kline smør i glaskarmen åt fyrste solstrålom når soli kom att. Meskekjæret — gilkjæret — var no reingjort og bore inn i stug, og når vurteret var kokt, vart det innbore og slege opp i kjæret. Gangringen vart inntekjen frå stabburet der han hadde hange sidan dei bryggja sist. Han var lagt i litt lunka vurter for å bløytast opp. Gangringen var av fletta halm og innsett med ølgjær gjennom mange år kanskje. For vart han turka godt med det same han var ifrå seg brukt, kunne ølgjæren halda seg like god i lang tid. Dette på same måte som dei andre stader bruka gjærstokken. Gangringen vart ned i det passande varme vørteret lagt, og over kjæret under lokket vart lagt eit laken og over loket eit tjukkåklæde for at gjæringa skulle halde varmen. Ølet gjæra gjerne til det buldra i det.

Når ølet hadde gjæra frå seg stod det gjerne ein stor gjærhatt over alt kjæret. Så vart det å «skåkå» ølet. All øgjær vart avskumma, Gangringen vart godt innklint med ølgang (gjær) og opphengd til turking. Den andre ølgjæren vart lagt på eit linklæde som vart strekt over eit underlag med aske, gjerne på eit stort brett. Aska var for at gjæren skulle turkast fortare. Desse gjærskurvom gøymde dei og nytta som gjær til kakudeigen. Det var ikkje å fluge på «Snarkjøpet» å kjøpe pressgjær den gongen. I kjellaren låg ølkaggane på trebukkar så høgt at ein fekk pipkanna under tvitappen på ølkaggen. (Pipkanne — stor kanne som kunne taka ein 8—10 liter som dei brukte istaden for skål til å bera opp øl or kjellaren med.) Pipkanne fordi det var ein lang tut — pipe på henne, men berre eit spuns på toppen, altså såleis at han kunne tappast tom om han låg roleg. Tvitappen var firkanta, innsett i botn som nemnt, og i denne var ein grannare rund tapp innsett, som ein løyste på nå når ein tappa øl. Kraner veit eg ikkje det var brukt her. På øvre langsgida på ølkaggen var eit spuns. Dette vart avteke og ølet vart slege på kaggen. Her låg ølet og gjæra frå seg.

Dette vart eit godt øl, frauhatten fulte meste halve kanna når ein tappa. I mange kjellare var det fleire kaggar. I allfall var det tvo, plkaggen og lettølkaggen. Mange stader brukte dei å ha humle på ølet for å få ein pikant smak på det. Men her vat det lite bruka.

Ja det fylgde fest med ølet når ølkannene eller dei rosemåla ølskålene gjekk rundt bordet i lag og fest. På ølskålene var det gjene måla moralske fyndord eller det kune vera meire lausslopne språk, t.d. som dette: «Drikk ølet før det dovnar — kyss jenta før ho sovnar».

Frå Årbok for Gudbrandsdalen 1969
Fortalt av Ola Øyjordet

LOM OG GUDBRANDSDALEN har lange tradisjonar med ølbrygging. Det beste kornet vart brukt til brygginga, og prosessen frå malting til ferdig øl vart utførd med stor flid. Det låg mykje prestisje i å servere godt øl. I tillegg til korn har humla vore ein viktig ingrediens så langt attende som på 1200-talet. Også eine, bork og forskjellige urter var brukte som smakstilsetjing. Gjæren frå botnen av rostekaret vart teken vare på i halmringar frå gong til gong.

Korndyrkinga har i alle tider vore vesentleg for eksistensen i bygda. Storstabburet vart bygt tidleg på 1600-talet for å samle korn som skatt til kyrkja.

Lom er av dei turraste stadene i landet. Vatnet vart derfor ført i vassvegar frå fjellet slik at det vart mogleg å drive landbruk og dyrke korn. “Gjev Vårherre sol, ska’ oss sjølve skaffe væte” var det sagt.